Умылётарен возымаш
Марий йылме да литератур дене экзаменым кучымо годым билетыште кум йодыш лиеш: 1) марий йылме дене, 2) марий литератур дене, 3) марий йылме дене практический паша. Йылме могырым рашемдыме годым теорий эре пример дене пе%гыдемдыме лийже. Литератур дене йодышлан вашешетыме годым теорий могырымат йодышым почман. Мутлан, "Элнет" роман логалын. Романыш куснымо деч ончыч теорийым ойлаш: мо тугай роман. Кумшо йодышлан вашештыме годым предложенийым синтаксически тÿрыс лончылыман: член дене, кажне членже могай ойлымаш ужаш дене каласалтын, могай формышто пуалтмыжым рашемдаш, предложенийлан характеристикым пуаш. Тидын деч посна предложенийыште палемдыме посна мут-влак лийыт - тиде але фонетика шотышто, але ышталтме могырым, але морфологически лончылаш. Тунам веле билетлан тендан вашмутда тичмаш лиеш.
Йылме дене йодыш-влак:
Фонетика
Марий йылмысе йÿк да буква-влак. Гласный ден согласный йÿк-влак. Йÿк ден буква-влак кокласе ойыртем. Мутышто ъ ден ь буква-влакым возымаш. Слог. Ударений.
Лексика
Мут тудын лексический значенийже. Мутын тÿ% да вончештарыме значенийже. Омоним. Синоним. Антоним. Тоштемше да у мут-влак. Кÿэмалтше ойсавыртыш.
Мут ышталтмаш
Мутын составше. Мутым ыштыше да мутым вашталтыше суффикс-влак. Мут ышталтме тÿ% йöн-влак. Сложный мут да тудым возен моштымаш. Мутым состав шот дене лончылымаш.
Морфологий
Лÿм мут. Тудын значенийже, морфологий ойыртемже да предложенийыште верже. Лÿм мутын числа да лица формыжо, падеж систеиыже. Лÿм мутын ышталтмыже. Лÿм мутым возымаш.
Пале мут, значенийже, морфологий ойыртемже да предложенийыште верже. Пале мутын та%астарыме степеньже. Пале мутын ышталтмыже, возен моштымаш. Пале мутым лÿм мут семын кучылтмаш.
Чот мут. Тудын ойлымаш ужаш ойыртемже да ышталтмыже. Шотлымо ойыртем негызеш шелалтмыже. Чот мутым возен моштымаш.
Олмештыш мут. Тудын ойыртемже, синтаксический рольжо, ышталтмыже. Олмештыш мутын значений тÿшкаже: Олмештыш мутым возымаш.
Глагол. Тудын значенийже, морфологий ойыртемже да предложенийыште верже. Глаголын неопределенный формыжо, спряженийже, аклыме формыжо. Глаголын наклоненийже, жап формыжо: Глаголын тыглай да шöрымö формыжо-влак. Безличный глагол-влак. Полшышо глагол-влак. Глаголын ышталтмыже. Причастий да деепричастий.
Наречий, значенийже, морфологий ойыртемже да предложенийыште верже. Наречийын тÿрлö лиймыже, та%астарыме степеньже. Наречийын ышталтмыже. Наречийым возен моштымаш.
Онартыш мут. Тудын значенийже, морфологий ойыртемже да предложенийыште верже. О%артыш мутын ышталтмыже, тудым возымаш.
Почеш мут, значенийже, морфологий ойыртемже. Почеш мутын притяжательный суффиксым налмыже.
Ушем мут. Тудын значенийже, морфологий ойыртемже. Ушем мутын тÿрлö лиймыже. Союз шотан мут.
Частица, ойлымаш ужаш ойыртемже, значенийже. Частицым возен моштымаш.
Междометий, значенийже, морфологий ойыртемже. Междометийын ышталтмыже, тудым возымаш. Междометий годым знакым шындымаш.
Синтаксис
Муткылдыш, чо%алтмыже да значенийже. Муткылдышыште шомак-влакын кылдалтме йöнышт.
Простой предложений. Каласыме цель дене предложенийын тÿрлö лиймыже: повествовательный, побудительный, восклицательный. Предложенийын членже-влак да нунын каласалтмышт. Ик составан да кок составан предложений-влак, безличный предложений-влак. Тичмаш да тичмаш огыл предложений-влак. Икгай членан предложений-влак. Ойыралт шогышо членан (определенй, приложений, умыландарыше член-влак) предложений-влак, препинаний знак дене ойырен моштымаш. Приложений, знак дене ойырымаш. Обращений. Пуртымо мут да пуртымо предложений-влак, знакым шындымаш.
Сложный предложений. Сложный предложенийын типше. Ушышо, ваштарешлыше да ойырышо ушем мутан сложносочиненный предложений-влак.
Ушем мут да союз шотан мут дене ушалтше сложноподчиненный предложений-влак. Придаточный предложений-влакын тÿрлö лиймышт: определительный, изъяснительный да обстоятельственный. Шуко придаточныян сложноподчиненный предложений-влак.
Ушем мутдымо сложный предложенийын ужашыже-влак кокласе тÿрлö смысловой отношений. Ушем мутдымо сложный предложенийыште препинаний знакым шындымаш.
Тÿрлö йöн дене чо%алтше сложный предложений.
Вияш ой. Вияш оян предложенийыште знакым шындымаш. Сывырыме ой, знакым шындымаш. Цитат.
Литератур дене йодыш-влак:
Калык ойпого. Фольклор нерген умылымаш. Фольклорын сылнымутан литератур деч ойыртемже. Калык устный творчестве - марий сылнымутан литературын негызше. С. Чавайнын, Н. Игнатьевын, М.Шкетанын, О. Шабдарын, Я. Ялкайнын, Олык Ипайын да молынат калык ойпогылан э%ертымышт.
"Илыше кÿ" легенде, "Акпарс" преданий.
Марий литературын шочмыжо. Марий литературын иланымаште религий, краеведческий да этнографический сынан литературын надырже. Сылнымут вия%маште марий просветительский движенийын суапше. Марий литературын шочмаштыже 1905 ийысе революцийын значенийже. 1907-1913 ийлаште лектын шогышо "Марла календарьын" рольжо. С. Чавайнын, Г. Микайын, Н. Мухинын Октябрь революций ден ончычсо сылнымут пашашт.
20-30-шо ийласе марий литератур. Марий культурын, искусствын да литературын вия%мышт. Марий сылнымутын творческий кычалме корныш шогалмыже. Марий литературлан кушкаш полшышо йöн-влак: печать, театр, школ, калык ойпого, руш литератур. Сылнымутыш у творческий вийын ушнымыжо (М. Шкетан, Шабдар Осып, Я. Ялкайн, И. Ломберский да молат). Марий писатель-влак ушемын шочмыжо. У жанр-влакын шочмышт, писатель-влакын мастарлыкышт кушмаш. Марий прозышто повесть ден роман жанрын иланымышт, вия%мышт. Марий сылнымутын тематикыже кумда%маш. Марий поэзийыш самырык автор-влакын толмышт (Шадт Булат, И. Стрельников, Пет Першут да молат). Ты жапысе поэзийын ойыртемже. Поэме жанрын вия% толмыжо (В. Савин "Йÿд", С. Чавайнын "Октябрь", Н. Игнатьевын "Тумер", Олык Ипайын "Илыш" да молат).
ЗО-шо ийласе марий драматургийын йолÿмбаке шогалмыже. Драматургийыште С. Чавайнын, М. Шкетанын да А Конаковын тыршымышт.
Литературоведений ден критикын тÿ%алтыш ошкылжо. В. Мухинын, О. Шабдарын, Я. Ялкайнын, П. Карповын сылнымут нерген мутышт.
С. Чавайн. С.Г. Чавайнын илыш корныжо, сылнымут пашаже. Сылнымут книга ден калык ойпогын ончыкылык писательым шке гыч возаш ку-мыла%дымышт. С.Чавайнын первый марла почеламутлаже.
С.Г. Чавайнын "Акпатыр" героический драмыже. Пьесын идейно-тематический содержанийже. Пьесын тÿ% геройжо-влак, нунын койыш-шоктышышт.
"Элнет" романын тÿ% содержанийже: империалист сар да революций жапысе марий ял илыш, класс кучедалмаш да интеллигенцийын илыш умылымашыже вашталт толмым ончыктымо, марий калыкын революций толкыныш ушнымыжым сÿретлымаш. Романын тÿ% образше-влак, чо%алтмыже, сылнылык ойыртемже-влак. Произведенийыште калык ойпогын верже.
Н. Игнатьев. Н. Игнатьевын илышыже да творчествыже.
"Савик" - социально-сатирический роман. Тудын темыже да содержанийже. Посна образ-влакым чо%ымаште тÿнямбал литературысо да фольклорысо герой-влакын койыш-шоктышыштлан э%ертымыже.
Романыште писательын сылнештарыме йöнжо-влак дене устан пайдаланымыже.
Олык Ипай. Олык Ипайын илышыже, творческий корныжо. ЗО-шо ийла тÿ%алтышыште почеламут ден поэмыже-влак, нунын агитаций содержаниян да публицистика сынан улмышт. Олык Ипай - поэт-новатор. Тудын поэме жанрым вия%дымаште рольжо.
М. Шкетан. М. Шкетанын илыш да творчестве корныжо. Писательын тÿрлö жанрыште тыршымыже.
"Ече" ден "Парашют" мыскара ойлымашыже-влак. Нунын айдеме уш-акылысе тошто коса ваштареш виктаралтмышт. Мыскаражын сылнымут ойыртемже.
"Мичун уке ачажат:" ойлымаште йочан пÿрымашыжым сÿретлымаш. "Сардай" драмын психологизмже.
"Эре%ер" - у эпический жанрлан тÿ%алтышым ыштыше произведений. Романын чо%алтмыже, йылме ойыртемже, писательын сылнештарыме йöнжö-влак.
Шабдар Осып. Шабдар Осып - лирик кумылан марий поэт да прозаик, уста литературовед. Тудын илыш корныжо, граждан сар пагытыште сылнымут пашалан пижмыже.
"Tдырамаш корно" романын жанр да стиль ойыртемже, чо%алтмыже, сылнылык ойыртемже. Тудын тÿ% темыже, идейже, образше-влак.
Я. Ялкайн. Я. Ялкайнын илышыже да сылнымут корныжо. "Андрий Толкын" повестын содержанийже писательын илышыж дене кылдалт шогымыжо. Повестьыште рвезе тукымын илышыжым сÿретлымаш. Повестьын сылнылык ойыртемже. Марий илыш-йÿлам сÿретлымаш.
Шадт Булат. "Ший памаш" почеламутышто поэтын шочмо элын пÿр ÿсшым, поянлыкшым, моторлыкшым сÿретлымыже. Памаш образын иктешлыше, символический сынан улмыжо.
И. Одар. "Таргылтыш" ойлымаште геройын таргылтыш нерген кала-скалымыже. Йоча-влакын пÿртÿс явленийым, илышым чын умылаш тыршымышт, нунын чулымлыкышт, илыш деке кумылышт, шонымышт.
Пет Першут. "Кутко сÿан" йомакын содержанийже. Йомак гоч калык-влакын келшен илымыштым ончыктымаш, шке пиалыштым тушман деч аралаш ужмыжо. Йомак-поэмын чо%алтмыже, сылнылыкше, йылме ойыртемже.
Йыван Кырля. Йыван Кырлян илыш корныжо. Тудын уста киноартист да поэт улмыжо. "Шочмо кече", "Муралтем мый йывыртен" почеламут-влакын тÿ% шонымашышт. Почеламутын раш, яндар да йо%галтше йылмыже.
Сар жапысе да сар деч варасе литератур. Сар жапысе литературын саманлан келшышын вашталтмыже, тудын тÿ% тема кышкарже, патриотизм шÿлышан улмыжо. Поэзийын ончыл верыш лекмыже, агитаций сынан улмыжо, жанр ойыртемже. Поэме жанрын документ материаллан да фольклор традицийлан э%ертымыже. Прозын публицистика сынан улмыжо. Драматургийыште музыкальный драме ден комедийын вия%мышт. Сталинын личность культшын литератур процесслан кондымо э%гекше.
Миклай Казаков. М. Казаковын илыш да творчестве пашаже. М. Казаковын "Миша", "Келшымаш", "Поро кече", "Мый Москваште каем", "Лесникын мутшо" почеламутшо-влак. Нунын тÿ% содержанийышт. "Йöратыме поэзий йолташем".
Н. Лекайн. Н. Лекайн - Марий Элын калык писательже. "Кугу сарын тулыштыжо" романыште совет калыкын патырлыкшым ончыктымаш.
С. Николаев. С. Николаевын илыш корныжо да сылнымут пашаже. "Салика" музыкальный пьесын идейно-тематический содержанийже. Салика ден Эчукын образышт. Пьесын сылнылык ойыртемже. Писательын калык ойпогым моштен кучылтмыжо.
Н. Ильяков. Н.Ильяковын илышыже да творческий корныжо. "Опак Микита" - почеламут дене возымо марий роман. Романын темыже, содержанийже. Произведенийысе герой-влак. Романын сылнылык ойыртемже, поэтын калык йылмын поянлыкшым моштен кучылтмыжо.
Дим. Орай. Дим. Орайын илышыже да сылнымут пашаже. "Чолга шÿдыр" повестьын темыже, идейже да содержанийже. Сергей Суворов - комсомол радамыште шуаралтше самырык туныктышо, лÿддымö салтак. Тудын сарыште подвигше. "Чолга шÿдыр" - очерково-публицистический повесть.
К. Васин. "Юкей Егоров" ойлымашын содержанийже, темыже.
В. Юксерн. "Атаманыч" повестьыште Кугу Отечественный сар жапыште совет пограничник-влакын япон тушман-влак ваштареш лÿдде кучедалмыштым ончыктымаш.
С. Вишневский. "Пиал" поэмын темыже: сар ваштареш да тыныслык, сай илыш верч кучедалмаш. Поэмын тÿ% шонымашыже, содержанийже да чо%алтмыже. Произведенийын лирика сынан улмыжо: авторын чон шижмашыжым да шонымашыжым лирический герой гоч почын пуымыжо.
В. Сапаев. "Мом каласет, Миля?" повестын содержанийже. Йоча-влакын, тÿшкан погынен, пайдале пашаш ушнымышт, тыршымашым ончыктымышт, икте-весылан полшымышт, пашам йöратен кушмышт. Повестъын идейно-художественный кÿлешлыкше: йоча-влакын пашам йöратымышт, уым кычалмышт, келшен илымыштым моктымаш, коллективын воспитатлыме вийжым ончыктымаш.
1957-1987 ийласе марий литератур. Прозын ял илыш, мланде да айдеме, ялысе да оласе е%ын проблемыже-влак деке мелын савырнымыже, историй да сар темым келгемдымыже. Поэт-влакын мурпашаштышт философий содержаний дене утларак шы%даралтмышт. Поэме жанрын вия%мыже. Драматургийын атыланымыже.
В. Колумб. В. Колумбын илыш да сылнымут корныжо. "Мыйын корнем" поэмын тÿ% содержанийже, лирический геройын образше. Поэмын чо%алтме ойыртемже, сылнештарыме йöнжö-влак. "Порылык" поэмыште поро паша деч посна айдеме кумыл да чон яндарлык лийын кертдымым келгын почын пуымаш.
В. Иванов. В. Иванов - лирика сынан писатель. "Вÿдшö келге, серже тура" повестьын содержанийже.
Г. Матюковский. Г. Матюковскийын илыш корныжо да творчествыже. "Петю" - шÿмбел элым да шочмо калыкым чот йöратыме нерген поэме. "Кум эрге" поэме - марий калыкын кум эргыжлан (Йыван Кырлялан, Шадт Булатлан, Пет Першутлан) возымо литературный памятник.
Г. Матюковскийын "Калевала" карело-финский эпосым марла%дымыже.
К. Коршунов. Писательын "Аксар ден Юлавий" драмыже. Драмын темыже, идейже. Пьесыште герой-влакын илыш пÿрымашышт гоч кугезе марий-влакын илышыштым кумдан ончыктымыжо. Драмын чо%алтмыже.
М. Рыбаков. М. Рыбаковын кызытсе марий драматургийым вия%дымаште верже. "Морко сем" драмыште калыкын Кугу Отечественный сар годым да тыныс илышыште геройлыкшым ончыктымаш. Образ-влак системе. Драмын конфликт ойыртемже.
З. Каткова. "Сар огеш лий ыле гын:" серыш йöн дене возымо автобиографий сынан повесть. Писательын сар да тыныслык, пиал да орлык нерген философ семын шонкалымыже. Повестьын лиризм да психологизм.
Ю. Артамонов. Юрий Артамоновын илыш корныжо да творчествыже. Прозыжын темыже, идейже, ойыртемже. "Киндет перкан лийже" ойлымашыже.
Сем. Николаев. Илыш корныжо да творчествыже. Поэзийжын ойыртемже. "Ик пуше%ге ок ыште пÿртÿсым", "Эрдене" почеламутлаже.
А. Иванова. А. Иванован поэзий тÿняжын ныжылге лиризмже, философий да драматизм шÿлышыжö. "Шочмо йылме", "Шолып шонымашым чонышто кучалын:", "Ик эрдене:", "Сöрвалем!", "Tдырамаш шула шÿдыр гае:" почеламутлаже. "Арале мыйым, волгыдо Юмем!" поэтический драме.
Г. Алексеев. Г. Алексеевын прозыжын тема да идей кышкарже. "Тулык чон" нравственно-психологический повесть.
Ю. Байгуза. Илышже да творчествыже. "Порсын лÿ%галтыш" притче сынан пьесыже. Реализм ден условный формо-влакын иктышт ушнымышт. Пьесын символикыже. Марий мифологийын тÿняужмашыж дене чак кылдалтмыже, йылме ойыртемже.
В. Абукаев-Эмгак. Писательын тÿрлö жанрыште пашам ыштыме мастарлыкше (поэзий, прозо, драматургий). "Сорта йымал арака" ойлымаш.
В. Изилянова. В. Изилянован поэзийже - марий калык мифологий да чимарий веран традицийже гыч лектын шогышо шкешотан тÿняужмаш да тÿняшижмаш дек пöртылмаш. "Мо кÿлеш айдемылан?..", "Йÿлат ваштар-влак", "Чодыралан одо", "Мылам кÿлеш авамын мутшо:" почеламут-влак, "Каван" балладе.
Кызытсе марий литератур (1987 ий гыч тачысе кече марте).
Прозышто у жанр формо-влакым кучылтмаш: мемуар сынан повествований, роман-хронике, исторический роман, детектив, фантастике, мыскара, койдарчык, повесть, эссе, новелле.
Поэзийыште у тукымын йÿкшö. Лирикын философий сынже. Марий калык тÿняужмаш дек лишеммыже, публистика йогынжо.
Марий драматургийыште у образ-характер-влакым кычалмаш, тудын у формо-влак дене пойдаралтмыже: драме-притче, поэтический драме, детектив-пьесе, мистерий-пьесе, реквием-пьесе.